Smog i głos

Nie zdajemy sobie sprawy z faktu, że dolegliwości zdrowotne i problemy z głosem mogą być, zwłaszcza w okresie jesienno-zimowym, w okresie grzewczym, spowodowane także smogiem, który obecny jest w naszej przestrzeni. Który wpada do naszych pomieszczeń, gdy otwieramy okna, by łyknąć trochę świeżego powietrza, kiedy wychodzimy na spacer lub idziemy pobiegać – co w takich okolicznościach bardziej szkodzi niż pomaga zachować zdrowie i dobrą kondycję.
Romantyczne obrazki i zdjęcia, na których widzimy mgłę unoszącą się nad miastem nie napawają optymizmem, gdy uświadomimy sobie, jak bardzo toksyczne są substancje ją tworzące.

Czym jest smog?

Smog to zjawisko atmosferyczne, zanieczyszczenie powietrza związane z wysokim stężeniem pyłów i aerozoli, to mieszanina gazów, cieczy i cząstek stałych zawieszonych w powietrzu, która może także ograniczać widoczność.

Powstaje podczas bezwietrznej pogody i inwersji termicznej (gdy powietrze nie unosi się i powoduje, że zanieczyszczenia w większym stężeniu gromadzą się bliżej powierzchni ziemi).

Nazwa pochodzi od połączenia angielskich wyrazów „smoke” (dym) i „fog” (mgła).

Szkodliwe substancje w smogu to

Według raportu WHO dotyczącego stanu jakości powietrza w oparciu o stężenie pyłu PM 2,5 –w większości z analizowanych pod tym kątem miast (3000 miast ze 103 krajów) powietrze przekracza dopuszczalne normy, a zanieczyszczenie zwiększyło się w ciągu ostatnich 5 lat o 8%.

Skąd się bierze smog?

Początkowo głównym źródłem zanieczyszczeń powietrza był przemysł, wykorzystywanie węgla w fabrykach i elektrowniach. Coraz częściej jednak sami stajemy się odpowiedzialni za złą jakość powietrza, którym oddychamy. Rozwój miast oraz większa liczba samochodów emitujących spaliny oraz intensywny ruch uliczny, rozwinięty tranzyt, wiekowe autobusy i maszyny, które emitują poza spalinami pył pochodzący ze starych opon czy klocków hamulcowych, a także to, czym i w czym (piece niespełniające wymogów emisyjnych) ogrzewamy domy wpływa na zanieczyszczenie powietrza.

„Pojazdy silnikowe stanowią główne źródło pyłów zawieszonych, a tradycyjna emisja (przemysłowa i komunalna) przyczynia się przeważnie do wzrostu zawartości aerozoli”

Jak podaje polskialarmsmogowy.pl

„Główną przyczyną zanieczyszczenia powietrza w Polsce jest “niska emisja”, czyli spaliny pochodzące z kotłów i pieców na paliwa stałe w gospodarstwach domowych. Sytuację dodatkowo pogarsza spalanie złej jakości węgla w urządzeniach niespełniających żadnych norm emisji spalin. Szacuje się, że w kraju użytkowanych jest ok. 3 milionów takich “kopciuchów”

Obecna sytuacja ekonomiczna w naszym kraju sprzyja temu, by szukać tanich źródeł ciepła. I jak opisuje Jakub Chełmiński w książce „Smog” w piecach ląduje nie tylko najtańszy, słabej jakości węgiel, ale także śmieci, plastik i inne toksyczne odpady – o czym zresztą przekonujemy się wychodząc zimą na spacer. Autor zwraca uwagę również na to, że również dym z kominka, w którym spalamy drewno zawiera szkodliwe związki i pyły – to także źródło zanieczyszczenia powietrza.

Dlaczego i jak smog nam szkodzi?

Smog zabija. Robi to na raty, doprowadzając do przewlekłych chorób i skutków odczuwalnych po latach.
Ale na kartach historii mamy dowody na to, że potrafi zabić niemal natychmiast. To momenty, w których smog był bezpośrednią przyczyną śmierci tysięcy osób.

Najsłynniejsze i niestety nie jedyne, wydarzenie miało miejsce w Londynie w 1952 roku.

„Od 5 do 9 grud­nia nad mia­stem za­wi­sła gęsta mgła, która tylko w 4 dni uśmier­ci­ła 4 ty­sią­ce osób, a w na­stęp­nych ty­go­dniach zmar­ło ko­lej­nych 6 ty­się­cy pa­cjen­tów. 150 ty­się­cy osób za­cho­ro­wa­ło z po­wo­du od­dy­cha­nia fa­tal­nym po­wie­trzem. Lu­dzie, głów­nie star­si i cho­rzy, umie­ra­li przede wszyst­kim na sku­tek nie­wy­dol­no­ści płuc i hi­pok­sji, czyli nie­do­bo­ru tlenu w tkan­kach.
Przy­czy­ną była fa­tal­na ja­kość za­siar­czo­ne­go węgla. W efek­cie jego spa­la­nia w at­mos­fe­rze uno­sił się dwu­tle­nek siar­ki. W po­łą­cze­niu z dwu­tlen­kiem azotu, rów­nież emi­to­wa­nym pod­czas spa­la­nia węgla, w po­wie­trzu two­rzył się śmier­tel­ny kwas solny, który przez płuca prze­ni­kał do or­ga­ni­zmów. (..) W Lon­dy­nie w tych dniach było dość zimno, więc miesz­kań­cy pa­li­li w pie­cach znacz­nie wię­cej niż zwy­kle. Zu­ży­cie węgla wzro­sło kil­ka­krot­nie, pełną parą pra­co­wa­ły też wę­glo­we elek­trow­nie. Na to na­ło­ży­ło się zja­wi­sko in­wer­sji po­go­do­wej, która spra­wia, że po­wie­trze za­miast uno­sić się do góry, utrzy­mu­je się przy ziemi, a wraz z nim za­nie­czysz­cze­nia. I choć po­cząt­ko­wo lon­dyń­czy­cy nie zwró­ci­li uwagi na mgłę i ciem­no­ści, to szyb­ko oka­za­ło się, że takie wa­run­ki dla wielu okażą się śmier­tel­ne”.
Z książki „Smog”

W samym Londynie sytuacja powtórzyła się jeszcze kilka razy, podobne zjawiska wystąpiły w innych krajach. Także w Polsce, w 2017 r. doświadczyliśmy śmiertelnych skutków smogu, kiedy znaleźliśmy się w zasięgu smogowych zanieczyszczeń kłębiących się nad Polską przez prawie cały styczeń. W kraju zmarło wówczas znacznie więcej osób (o 11 400 osób więcej) niż w tym samym okresie rok wcześniej.

JAK POSZCZEGÓLNE SKŁADNIKI SMOGU WPŁYWAJĄ NA NASZ ORGANIZM?

Pyły zawieszone PM 10

• osa­dzają się w gór­nych dro­gach od­de­cho­wych, w nosie, gar­dle, krta­ni, tcha­wi­cy
• powodują kaszel, trudności z oddychaniem i zadyszkę
• utrudniają wysiłek fizyczny
• zwiększają częstotliwość zapadania na infekcje układu oddechowego
• zaostrzają objawy chorób alergicznych i astmy
• wpływają na zdrowie kobiet w ciąży oraz rozwój dzieci (niska waga urodzeniowa, wady wrodzone)

Pyły PM 2,5

• swo­bod­nie wni­kają przez układ od­de­cho­wy do pę­che­rzy­ka płuc­ne­go i przenikają do układu krążenia, a wraz z krwią do wszyst­kich na­rzą­dów i tka­nek mięk­kich czło­wie­ka
• powodują kaszel, trudności oddechowe, zadyszkę
• zaostrzają przebieg chorób serca, mogą spowodować skoki ciśnienia, zawał
• zwiększają ryzyko zachorowań na nowotwory (gł. Płuc)
• wg badań narażenie ich działanie skraca życie mieszkańca UE o ponad 8 miesięcy

Tlenki azotu, w tym dwutlenek azotu

• powodują podrażnienie oczu, kaszel, choroby dróg oddechowych, uszkodzenie narządów oddechowych
• przyczyniają się do zachorowania na choroby serca i układu krążenia
• dwutlenek azotu powoduje obecność ozonu w atmosferze, który jest substancją szkodliwą dla układu oddechowego (może wywołać duszności), zwiększającą podatność na infekcje dróg oddechowych, niebezpieczny dla osób chorych na astmę, obturacyjną chorobę płuc, ma także działanie rakotwórcze (wg WHO)

Dwutlenek siarki

• produkt uboczny spalania zasiarczonego węgla, szkodliwy dla zdrowia człowieka i środowiska (kwaśne deszcze)
• jest wchłaniany przez błonę śluzową nosa i gardła
• powoduje podrażnienia górnych dróg oddechowych
• powoduje stany zapalne w organizmie, rozedmę płuc, zapalenie płuc i oskrzeli
• zaostrza objawy chorób płuc i układu krążenia (duszność, arytmia, kołatanie serca, a nawet zawał)
• kumuluje się w tkankach organów ciała np. w węzłach chłonnych, mózgu, śledzionie powodując stany zapalne

Metale ciężkie (rtęć, kadm, ołów, mangan, chrom) 

• mają działanie toksyczne dla człowieka, powodują zmiany chorobowe, w tym nowotworowe

Dioksyny 

• wpływają na obniżenie odporności
• mogą działać rakotwórczo
• zaburzają gospodarkę hormonalną organizmu (wpływają na bezpłodność)

Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA), m.in. benzo(a)piren

• to substancje rakotwórcze i powodujące silne zatrucia
• benzo(a)piren  – łatwo kumuluje się i działa toksycznie w długim czasie, poza działaniem rakotwórczym ma także działanie mutogenne, podrażnia oczy, nos, gardło i oskrzela

Smog stanowi największe zagrożenie dla układu oddechowego. Smog szkodzi ze względu na zawarte w nim toksyczne substancje, które nie są obojętne dla naszego organizmu i z łatwością do niego wnikają. Przyczynia się do zaostrzenia chorób przewlekłych układu oddechowego, może też być ich przyczyną.

„To, czym od­dy­cha­my na co dzień, ma wpływ na to, w jakim sta­nie jest błona ślu­zo­wa na­sze­go ukła­du od­de­cho­we­go. Za­nie­czysz­cze­nie po­wie­trza po­wo­du­je, że two­rzy się w nim per­ma­nent­ny stan za­pal­ny. Or­ga­nizm re­agu­je na sub­stan­cje do­sta­ją­ce się do niego wraz z po­wie­trzem i broni się przed nimi”.
Z książki „Smog”

Wdychanie zanieczyszczonego powietrza obniża odporność organizmu, przyczynia się do chorób alergicznych i częstszych infekcji.

„W trakcie ekspozycji dochodzi do zniszczenia i dysfunkcji nabłonka migawkowego wyścielającego drogi oddechowe, co prowadzi do upośledzenia transportu śluzowo-rzęskowego, wzmożenia uwalniania cytotoksycznych mediatorów zapalnych oraz wolnych rodników powstających w wyniku stresu oksydacyjnego. Ponadto następuje utrata makrofagów pęcherzykowych i osłabienie zdolności fagocytarnych. W eksponowanych komórkach pojawiają się także zmiany mitochondrialne, denaturacja białek, jak również uszkodzenie DNA. Pojedyncza krótkotrwała ekspozycja na pył zawieszony skutkuje zaburzeniem mechanizmów obronnych nabłonka dróg oddechowych, co czyni go bardziej podatnym na uszkodzenia w wyniku kolejnych ekspozycji. W ten sposób zwiększa się ryzyko infekcji”.

Powoduje także kaszel, którego źródłem nie są wirusy czy bakterie, ale wdychanie zanieczyszczeń.

Wykazano, że prowadzi do nowotworów – między innymi raka płuc, gardła i krtani.

Smog odpowiada także za:

• powstawanie reakcji alergicznych

• nasilenie objawów alergii

• astmę lub zaostrzenie jej objawów

• przewlekłe choroby układu oddechowego

• niewydolność oddechową

• POChP (Przewlekła Obturacyjna Choroba Płuc) i zaostrzenie jej objawów

Poza tym skraca życie. Dzięki prowadzonym badaniom wiemy, że:

• Około 45 tysięcy osób w naszym kraju rocznie umiera wskutek zanieczyszczenia powietrza
• wdychanie pyłu PM2,5 skra­ca życie w UE o około 8 miesięcy

Wiemy również, że jego działanie nie obejmuje tylko układu oddechowego. Najmniejsze pyły z łatwością wnikają do tkanek organizmu uszkadzając je i powodując choroby. Wywołują stan zapalny w organizmie, który jest bazą do rozwoju innych, poważnych chorób, często chorób przewlekłych i nowotworów.

Smog negatywnie oddziałuje również na układ nerwowy.

Wpływa degenerująco na układ nerwowy, przyczynia się do powstawania zaburzeń podobnych do tych, które występują w chorobie Alzhaimera. Może przyczynić się do problemów z pamięcią i koncentracją, zwiększyć niepokój, obniżyć nastrój, wpływać na pojawienie się stanów depresyjnych.

Przyśpiesza procesy starzenia się organizmu, upośledza zdolności poznawcze, obniża sprawność umysłową.

Przyczynia się do powstawania chorób układu krwionośnego i zaostrza ich objawy doprowadzając do udarów, zatrzymania akcji serca czy zawału. Może spowodować skok ciśnienia, zakrzepy i zaburzenia rytmu serca.

Nie jest obojętny dla dzieci i kobiet w ciąży – wpływa na rozwój fizyczny i intelektualny dziecka, także w życiu płodowym, szkodzi kobietom w ciąży, powoduje zmniejszenie masy urodzeniowej, zwiększa ryzyko wystąpienia zaburzeń autystycznych oraz chorób układu oddechowego u dzieci, których matki były narażone na zanieczyszczenie powietrza.

Stanowi poważne niebezpieczeństwo dla osób starszych, osób chorujących na astmę, alergików, dzieci oraz osób z obniżoną odpornością oraz chorujących na choroby układu krwionośnego.

Ale potrafi dać się we znaki także osobom bez poważniejszych chorób. Jego składniki mogą powodować uczucie duszności, podrażnienie gardła, ból w klatce piersiowej.

Wpływa również na narząd głosu.

JAK SMOG SZKODZI KRTANI ORAZ JAK WPŁYWA NA GŁOS?

Mówienie, śpiewanie, wydobywanie dźwięków odbywa się między innymi przy pomocy krtani i powietrza z płuc. Nie tylko prawidłowa budowa tych elementów jest warunkiem zdrowej, prawidłowej emisji głosu. Także stan i sprawność tych struktur oraz warunki, jakie w nich panują mają znaczenie.

Jakość powietrza, jakim oddychamy ma bezpośredni wpływ na stan naszych oskrzeli i płuc oraz krtani. Odbija się także na wydolności organizmu, co przekłada się na oddech, który będzie stanowił bazę dla naszego głosu. A ponieważ powietrze trafia do płuc poprzez krtań (która najpierw jest częścią układu oddechowego, a dopiero w drugiej kolejności narządem głosu), jakość tego powietrza powinna być jak najlepsza – nie tylko o odpowiedniej temperaturze i wilgotności, ale także pozbawione drażniących i uszkadzających zanieczyszczeń.

To, jakim powietrzem oddychamy dziś ma znaczenie dla zdrowia krtani i kondycji fałdów głosowych nie tylko dziś, ale także w przyszłości. Wiemy bowiem, że szkodliwe związki z łatwością przenikają do narządów powodując w nich stany zapalne.

Podobnie jak tytoń, palenie papierosów, przebywanie w pomieszczeniach wypełnionych dymem papierosowym, bierne palenie, oddychanie zanieczyszczonym powietrzem ma szereg negatywnych skutków dla naszego głosu.

Jak smog wpływa na narząd głosu?

• wdychanie toksycznych substancji może bezpośrednio uszkadzać krtań, drażnić błony śluzowe gardła i krtani, co często powoduje kaszel, wysuszenie i podrażnienie oraz zwiększoną produkcję śluzu, konieczność częstego odchrząkiwania. Objawy te stanowią obciążenie dla narządu głosowego, przyczyniają się nie tylko do dyskomfortu, ale również do większego wysiłku głosowego i przeforsowania głosu.

• kaszel wywołany podrażnieniem błon śluzowych górnych dróg oddechowych jest czynnikiem mocno obciążającym krtań podczas intensywnego eksploatowania głosu i może prowadzić do przeciążenia fałdów głosowych, obrzęków fałdów głosowych, bezgłosu

• smog wpływa na błony śluzowe nosa, gardła, krtani– powoduje (także pośrednio przez zaostrzenie reakcji alergicznej) zmiany warunków panujących w trakcie głosowym, co wpływa na jakość formowanych tam dźwięków

• zanieczyszczone powietrze przyczynia się do częstszych infekcji dróg oddechowych, które wpływają na kondycję narządu głosowego, wymagają czasu na regenerację, co utrudnia lub uniemożliwia pracę głosem

• smog jest także powodem przewlekłych stanów zapalnych krtani, zwłaszcza na obszarach o dużym zanieczyszczeniu powietrza – „Miejsce zamieszkania (w obrębie lub poza obszarem przemysłowym) oraz zaostrzenia przewlekłego zapalenia krtani są ściśle powiązane. Zanieczyszczenie powietrza wydaje się być głównym czynnikiem wpływającym na stan górnych dróg oddechowych.”

• toksyczne substancje powodują lub zaostrzają objawy chorób układu oddechowego, które wpływają na możliwości głosowe, wydolność krtani, komfort pracy głosem; niewydolność oddechowa przekłada się na słabą jakość dźwięku, głos wydobywany z wysiłkiem mięśni, w stanie napięcia i przy użyciu mechanizmów kompensacyjnych

• smog powoduje podrażnienia tkanek nosa, katar, zapalenie zatok, które negatywnie odbijają się na formie głosu i kondycji krtani, zmieniają barwę głosu, uniemożliwiają swobodną fonację, zaburzają rezonans, często też są to choroby, które wymagają odpoczynku głosowego i regeneracji tkanek także długo po ustąpieniu objawów chorobowych

• wdychanie zanieczyszczeń przyczynia się do odczuwania dyskomfortu w gardle – wrażenie ucisku, guli w gardle może powodować napięcie w rejonie krtani, które ogranicza możliwości głosu, zmienia jego brzmienie

• smog może ograniczać możliwości oddechowe mówcy i wokalisty, co odbija się na wydolności głosu i wpływa na jego przeciążenia, skutkuje problemami głosowymi, prowadzi do chorób narządu głosowego

• substancje zawarte w smogu są przyczyną chorób nowotworowych płuc, gardła i krtani, które bezpośrednio wpływają na brzmienie głosu lub powodują jego utratę

• smog upośledza oddychanie także u osób zdrowych, wpływając na obniżenie sprawności głosowej

• obniżenie odporności organizmu spowodowane oddychaniem zanieczyszczonym powietrzem sprawia, że częściej chorujemy, co wpływa na możliwości operowania głosem lub wymaga ograniczenia pracy głosem

• choroby spowodowane lub nasilane przez smog ograniczają wydolność organizmu, co wpływa także na formę narządu głosowego i jakość dźwięków, mogą także obniżać sprawność umysłową, pogarszać pamięć i koncentrację uwagi, które również są elementem niezbędnym podczas emitowania dźwięków

• niektóre choroby spowodowane lub zaostrzane przez smog uniemożliwiają swobodne mówienie i śpiewanie np., zaawansowana POChP czy astma

• pamiętajmy, że choroby u podłoża których leży oddychanie zanieczyszczonym powietrzem, wymagają przyjmowania leków mających uboczne skutki dla narządu głosu (np. niektóre leki stosowane w chorobach układu krążenia)

Jak chronić głos (i zdrowie) przed negatywnym wpływem smogu?

Przed zgubnymi skutkami smogu nie uchroni nas niestety prawidłowa technika. Jest ona podstawą, gdy pracujemy głosem, ale musi być uzupełniona przez odpowiednią troskę o głos i wspierający krtań styl życia. Bo nawet prawidłowy, wypracowany oddech czy rozluźnienie krtani w sytuacji podrażnienia spowodowanego zanieczyszczonym powietrzem mogą okazać się niemożliwe. Nasz organizm reaguje prawidłowo, chroniąc najważniejsze dla naszego życia struktury. Kaszel, chrząkanie, suchość informują nas, że doszło do podrażnienia i są normalną reakcją obronną.
Warto robić to, co jest możliwe, by minimalizować wpływ smogu na aparat głosowy, zwłaszcza w dniach, gdy jakość powietrza jest tak niska, że nie powinniśmy wychodzić z domu.

Jak możemy chronić nasz głos przez negatywnym wpływem smogu?

• Oddychaj przez nos – powietrze zostanie choć trochę oczyszczone, unikniesz większych podrażnień błon śluzowych gardła, krtani.
• Dbaj o drożność nosa – zwłaszcza jeśli jesteś alergikiem, masz problemy z zatokami, krzywą przegrodą nosa. Skonsultuj się z lekarzem, by dobrać odpowiednie środki, które umożliwią swobodny przepływ powietrza przez nos i jego ochronne działanie.
• Śledź komunikaty, informacje o stanie powietrza w Twoim mieście, najbliższej okolicy, możesz także zainstalować odpowiednią aplikację w telefonie informującą o jakości powietrza.
• Noś atestowane maski antysmogowe z filtrami, chroń drogi oddechowe.
• Dbaj o nawodnienie organizmu – popijanie płynów, wody w ciągu dnia zadba o lepszy stan błon śluzowych gardła i krtani, o ochronną warstwę śluzu w drogach oddechowych, która stanowi barierę dla zanieczyszczeń, a także wirusów, bakterii. Pomoże także w oczyszczaniu organizmu z toksycznych substancji.
• Unikaj spacerów i aktywności fizycznej na zewnątrz w dni, kiedy powietrze jest bardzo zanieczyszczone. Zwróć uwagę, że stare okna mogą również przepuszczać zanieczyszczenia, które gromadzą się w pomieszczeniach.
• Nie wietrz pomieszczeń, nie otwieraj okien, kiedy za oknem unosi się smog.
• Stosuj oczyszczacze powietrza z filtrami HEPA i filtrami węglowymi, by poprawić jakość powietrza tam, gdzie przebywasz, pracujesz.
• Ponieważ smog to toksyny, które zatruwają organizm, wspieraj ciało w oczyszczaniu i pozbywaniu się zanieczyszczeń. Zatroszcz się o wątrobę, nerki. Wypijaj odpowiednią ilość płynów (w tym wody) każdego dnia. Karm się dobrym, odżywczym jedzeniem, wprowadź do diety składniki, które mają działanie przeciwzapalne, oczyszczające np. czosnek, imbir, kurkuma, zielone warzywa liściaste oraz zawierające duże ilości przeciwutleniaczy np. borówki, ciemna czekolada, jagody, zielona herbata, aronia. Wspomagająco działają również produkty z wysoką zawartością błonnika. Skonsultuj się z dietetykiem/lekarzem, jeśli chorujesz przewlekle i przyjmujesz leki.
• Ogranicz palenie papierosów, unikaj dymu papierosowego.

Wszystkie te środki nie byłyby konieczne, gdybyśmy zadbali o nasze środowisko i myśleli o tym, jak nasze działania (jako społeczeństwa) wpływają na życie i zdrowie jednostki.

Nieoznaczone cytaty pochodzą z publikacji „Czy smog ma wpływ na częstość występowania zaostrzeń przewlekłego zapalenia krtani? Analiza na przykładzie mieszkańców województwa małopolskiego„.

Źródła:

Chełmiński Jakub, SMOG. Diesle, kopciuchy, kominy, czyli dlaczego w Polsce nie da się oddychać?

Jędrak J., Konduracka E, Badyda A.J.,  Dąbrowiecki P., Wpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie

Sataloff RT. The impact of pollution on the voice. Otolaryngol Head Neck Surg. 1992 Jun;106(6):701-5. doi: 10.1177/019459989210600614. PMID: 1608636 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/1608636/

Ziarno R., Suska A., Kulinowski W., Grudzień-Ziarno A., Kostrzon M., Paciorek M., Składzień J. Czy smog ma wpływ na częstość występowania zaostrzeń przewlekłego zapalenia krtani? Analiza na przykładzie mieszkańców województwa małopolskiego, https://otolaryngologypl.com/

https://polskialarmsmogowy.pl/

https://www.sciencedaily.com/  Title: Effect of Allergens and Tobacco Smoke on Laryngeal Mucosa. Presenters: Peter C. Belafsky, MD, PhD, MPH (presenter); Debbie A. Mouadeb, MD; Kent Pinkerton, MD; Martin A. Birchall, FRCS; Thomas Konia, MD. Date: September 22, 2008

https://smoglab.pl/dwutlenek-siarki-w-polsce-zle-na-balkanach-gorzej-czym-truje-nas-smog-4/