Zęby częścią układu stomatognatycznego
Układ ten umożliwia nie tylko żucie, ale również śpiewanie, mówienie czy wyrażanie emocji.
Zęby wbrew pozorom odgrywają bardzo ważną rolę dla każdego, kto głosem pracuje i chce go rozwijać. Nie tylko pozwalają nam ogryzać i rozdrabniać pokarm, który jest jednym ze źródeł energii naszego ciała i głosu. Są podstawowym ogniwem układu stomatognatycznego i choć o tym zapominamy lub nie wiemy, ich stan wpływa na kondycję zdrowotną naszego organizmu. Ściśle wiążą się z możliwością wydobywania dźwięków w mowie i w śpiewie oraz zdrowiem narządu mowy, którego elementy są jednocześnie częściami narządu żucia.
Pełne uzębienie, prawidłowo rozwinięte zęby, ustawione odpowiednio na swoich pozycjach spełniają swoje zadania bez większych komplikacji. Możemy nie wiedzieć, że zęby to ważny element składowy rusztowania, podparcia całego układu stomatognatycznego. Uświadamiamy sobie to po czasie, gdy np. tracimy ząb/zęby. Także wtedy, gdy z różnych przyczyn dochodzi do nieprawidłowego ustawienia zębów w łukach zębowych (prowadzące między innymi do zaburzeń zgryzu), ich stłoczenia lub gdy „zjadamy”, ścieramy zęby wskutek bruksizmu (zgrzytania zębami).
Nieprawidłowości zębowe i ich wpływ na narząd żucia i mowy
Nieprawidłowości zębowe dotyczą ich budowy (zaburzenia wielkości, zlanie, zrośnięcie), liczby (nadliczbowość, zbyt mała ilość, brak zawiązków zębowych), położenia (nachylenie, rotacja, diastema – rozsunięcie górnych siekaczy).
Gdy pojawiają się nieprawidłowości zębowe zmieniają się warunki panujące w obrębie narządu żucia i mowy. Prowadzą one nie tylko do konieczności interwencji stomatologicznej, ale powodują również problemy artykulacyjne. Utrudniają realizację zadań głosowych, obniżają komfort pracy głosem, w mniejszym lub większym stopniu wpływają na brzmienie głosu, np. diastema może powodować pojawienie się słyszalnego szumu podczas artykulacji niektórych głosek czy wciskanie się języka między górne siekacze podczas artykulacji. Mogą także prowadzić do wystąpienia zmian w stawach skroniowo-żuchwowych, od pracy których- między innymi – zależy jakość głosu.
Sytuacja utraty zęba bądź zębów stanowi ogromną zmianę dla układu stomatognatycznego i systemu wydobywania dźwięków. Tracimy punkty oparcia, dlatego ważne jest uzupełnienie ubytków – nie tylko ze względów estetycznych. Braki w uzębieniu powodować mogą:
- zmiany pozycji spoczynkowej języka (może próbować wciskać się w wolne przestrzenie)
- trudności w przeżuwaniu, prowadzące do dolegliwości bólowych i przeciążenia mięśni narządu żucia, stawów skroniowo-żuchwowych
- zmiany w pozycji języka podczas połykania
- asymetrie twarzy, zaburzenia zgryzowe i zaburzenia równowagi mięśniowej ze względu na preferowanie żucia jedną stroną (zwykle tą, w której występuje pełniejsze uzębienie)
- ograniczenie ruchów żuchwy wynikające z zaburzeń czynności żucia i równowagi mięśniowo-nerwowej
- zaburzenia zwarcia, które wpływają na wymowę i pracę stawów skroniowo-żuchwowych
- zaburzenia artykulacyjne (język wciska się tam, gdzie jest przestrzeń, co zniekształca dźwięk mowy, zmienia się przepływ strumienia powietrza)
- przeciążenia innych zębów
Trzeba mieć świadomość, że usunięcie chorego zęba przynosi ulgę, eliminuje ból, ale też zaburza stan równowagi w aparacie żucia i mowy. Dlatego warto dbać o zęby i wykorzystać wszystkie dostępne metody leczenia.
Decyzję o usunięciu zęba warto dobrze przemyśleć i sprawdzić, czy ból wynika ze stanu chorobowego czy jest efektem napięć w układzie stomatognatycznym, przeciążenia mięśni czy podrażnienia nerwów. W takiej sytuacji usunięcie zęba nie wyeliminuje bólu, a przysporzy wielu problemów. Osoby intensywnie pracujące głosem, kształcące go są narażone na przeciążenia mięśni całego aparatu głosowego, w tym mięśni żwaczy i mięśni skroniowych, które nadmiernie eksploatowane mogą wywołać ból odczuwany w zębach.
Zgryz a artykulacja i głos
Zaburzenie wzajemnych relacji dolnego i górnego łuku zębowego (zgryz) wpływa nie tylko na prawidłowy przebieg funkcji narządu żucia, ale także negatywnie oddziałuje na artykulację, zrozumiałość przekazywanych słów czy jakość głosu.
Nieprawidłowości zgryzu prowadzą do wad wymowy, które obniżają jakość głosu i mowy, wpływają na wizerunek głosowy, zniekształcają brzmienie. Towarzyszące syczenie uciekającego powietrza, niemożność dokładnego ułożenia wszystkich narządów mowy do artykulacji określonej głoski, ale także napięcia, które powstają wskutek tych nieprawidłowości w aparacie żucia i mowy tworzą ostateczny efekt dźwiękowy inny od oczekiwanego.
Wady zgryzu są uznawane za jedną z przyczyn wad wymowy, choć nie każda wada zgryzu będzie skutkowała wadami w wymowie. Najczęściej zniekształcane głoski (wg Konopskiej) to: sz, ż, cz, dż, ś, ź, ć, dź, s, z, c, dz, t, d, n, r, l, ń, j, p, b, m, f, w.
Konsekwencją zaburzeń zgryzu są także nieprawidłowości w pracy tak istotnych dla nas stawów skroniowo-żuchwowych, co pociąga za sobą kolejne problemy (np. przeciążenia, asymetrie, bóle, zniekształcenia dźwięku).
Tematowi temu poświęcę w przyszłości oddzielny artykuł.
Choroby zębów a zdrowie narządu głosowego
Również kondycja zdrowotna zębów ma znaczenie. Chory ząb to stan zapalny w organizmie, który stanowi duże obciążenie. Osłabia go, zwiększa podatność na infekcje wirusowe i bakteryjne. Nie bez powodu przed czekającą nas operacją wskazane czy nawet wymagane jest wyleczenie próchnicy. Jeden chory ząb może stać się zalążkiem poważnej choroby organizmu (np. układy krwionośnego, moczowego).
Bolący ząb to nic przyjemnego. Mówienie czy śpiewanie z bólem zęba rzadko jest możliwe bez wysiłku czy tabletki przeciwbólowej, która w takiej sytuacji dla głosu nie jest wskazana. Napięcie wynikające z odczuwania bólu odbiera swobodę mówienia i śpiewania, ogranicza możliwości pracy stawów skroniowo-żuchwowych, może powodować szczękościsk. Uciążliwe bóle głowy, ucha, mrowienia na policzku również ograniczają nasz wokalny zapał i chęci otwierania ust, co z kolei może powodować napięcia w okolicy krtani.
Stany zapalne zębów mogą też prowadzić do pojawienia się uczucia podrażnienia i bólu gardła bez występującej infekcji. Nieprzyjemne odczucia obniżają komfort mówienia i śpiewania, powodują napięcia w głosie.
Zaawansowana próchnica to problem nie tylko estetyczny, ale kwestia naszego zdrowia, formy i kondycji krtani. Im silniejszy narząd głosowy (a każda infekcja czasowo go osłabia lub wyłącza z działalności), tym lepsze brzmienie i większa swoboda w emitowaniu dźwięków.
Napięcia mięśniowe w aparacie żucia wpływają na głos
Krtań łatwo dostaje się w szpony napięć, które pojawiają się w ciele. Napięcia w aparacie żucia dotyczą także krtani, ze względu na sieć połączeń, jaka istnieje w naszym organizmie i wspólne elementy, z których korzystamy podczas wydobywania dźwięków i jedzenia.
Zęby to naprawdę ważny element. Wzajemny kontakt zębów szczęki i żuchwy wpływa także na ułożenie ciała, od którego zależy jakość głosu. Nieprawidłowości zgryzowe łączone są między innymi z dysfunkcjami postawy, które negatywnie wpływają na dźwięk, zaburzają swobodny przepływ gali dźwiękowej.
„Głowa w sposób fizjologiczny ustawia się płaszczyzną zgryzu równolegle do podłoża, szczególnie podczas wykonywania takich czynności jak połykanie i żucie. Natomiast kiedy płaszczyzna zgryzu jest przechylona względem podstawy czaszki, głowa też przechyla się w kierunku wyższej strony płaszczyzny zgryzu” (K. Gorzechowski)
Brak równowagi w pracy mięśni, asymetrie twarzy wywołane między innymi nieprawidłowym zgryzem, wyrzynaniem się zębów mądrości, chorym zębem czy nieprawidłowym wypełnieniem ubytku (np. źle dopasowana wysokość) po jednej stronie powodują napięcie w mięśniach żucia, które pociągają za sobą napięcia w kolejnych grupach mięśniowych w obrębie głowy, szyi, karku, obręczy barkowej i kręgosłupa, a także tych bardziej odległych od źródła problemu. Praca krtani w takich warunkach jest utrudniona i wiąże się ze zwiększonym wysiłkiem, szybszą męczliwością głosu, ograniczeniem jego możliwości i wytrzymałości.
Stan zębów, a wygląd twarzy
Zdrowe zęby, prawidłowy zgryz ważne są również ze względów estetycznych. Odpowiadają one także za wygląd twarzy. Decydują o tym, jak prezentują się nasze wargi, kąciki ust czy policzki. Zęby stanowią podporę dla tkanek miękkich. Zaciskanie zębów, które powoduje napięcia mięśni twarzy negatywnie wpływ na owal twarzy. Braki w uzębieniu czy nieprawidłowości dotyczące zgryzu powodują asymetrie twarzy (głównie warg i policzków), zaburzenia pracy stawów skroniowo-żuchwowych, przesunięcie żuchwy czy ból. Utrata zębów trzonowych i przedtrzonowych prowadzi do zapadania się policzków i bruzd w okolicy warg (brak oparcia dla tkanek).
Zęby cierpią, gdy się stresujesz
Stres widać „w zębach”, a dokładniej w ich „zjadaniu”. To potoczne określenie obrazuje, jak potężna jest siła naszych zębów i jak potężny wpływ ma na nas stres i/lub osobowość. Ubytki w szkliwie, ścieranie się zębów wskutek zgrzytania w nocy czy zaciskania ich w ciągu dnia – to efekt odreagowywania napięć. Ponieważ często nie jesteśmy tego świadomi, trudno kontrolować ten nawyk (zwłaszcza w nocy). W takiej sytuacji można skorzystać ze specjalnych nakładek zabezpieczających zęby w nocy (przygotowanych indywidualnie, w gabinecie stomatologa), podjąć współpracę z fizjoterapeutą (by wyeliminować napięcia, przeciążenia w mięśniach narządu żucia) i terapeutą, który pomoże w oswojeniu stresu i napięć.
Zęby to naprawdę ważny, choć niedoceniany narząd. Dobrze jest mieć je zdrowe, dobrze mieć je wszystkie na swoim miejscu, by uniknąć kłopotów także z głosem. Warto przyjrzeć się im również, gdy chorujemy przewlekle albo często zapadamy na infekcje, musimy przyjmować antybiotyki, czas rekonwalescencji wydłuża się. Chore zęby to problem, który powoduje kolejne problemy. Można ich uniknąć i w ten sposób również zadbać o zdrowie, wytrzymałość i lepsze brzmienie swojego głosu.
W drugiej części artykułu przeczytasz o zębach mądrości, które mogą komplikować życie osobom pracującym (nad) głosem.
Atamanowa K. Facefitness, wyd. Znak, 2021
Gorzechowski K., Rehabilitacja stomatologiczna, Wyd. Kargo, 2016
Kleinrok M. Zaburzenia czynnościowe układu ruchowego narządu żucia
Okeson J.P., Leczenie dysfunkcji narządu żucia i zaburzeń zwarcia
Paszkiewicz-Zielińska S., Górna E. , Szczepaniak R., Pacjent z bruksizmem i szczękościskiem w praktyce fizjoterapeuty
Siebert B., Kamińska B., Wybrane zagadnienia z anatomii i fizjologii układu stomatognatycznego. Układ stomatognatyczny a artykulacja, w: Biomedyczne podstawy logopedii, red. Milewski S.
