Układ stomatognatyczny – co to takiego i co musisz o nim wiedzieć, gdy pracujesz (nad) głosem?
Najprościej można określić układ stomatognatyczny (US) jako wielofunkcyjny zespół narządów i tkanek położonych w obrębie głowy, znajdujący się pod kontrolą układu nerwowego. Nazwany jest również układem ruchowym narządu żucia (URNŻ),
Układ ten obejmuje:
- zęby wraz z przyzębiem (narząd żucia)
- układ zębów łuku górnego i dolnego – okluzja
- stawy skroniowo-żuchwowe
- tkanki i narządy jamy ustnej i twarzy oraz szyi i obręczy barkowej (kości, mięśnie, naczynia krwionośne i limfatyczne, więzadła, nerwy, ślinianki, tkanka łączna, błona śluzowa jamy ustnej)
Wszystkie elementy tego układu oddziałują na siebie. Prawidłowa praca tego układu zapewnia fizjologiczny przebieg takich procesów jak:
- oddychanie
- połykanie
- żucie pokarmu
- wstępne trawienie
- artykulacja
- utrzymywanie postawy ciała
- kształtowanie rysów twarzy, wyrażanie stanów emocjonalnych, mimika
Jeśli jakaś część tego układu nie pracuje prawidłowo, cały układ dostosowuje się do tej nieprawidłowości.
Patrząc na ten układ możemy zauważyć, że czynności takie jak artykulacja, oddychanie, mimika, postawa ciała (elementy pracy nad emisją głosu czy prawidłową wymową) wiążą się z codziennymi czynnościami takimi jak połykanie, przeżuwanie, trawienie pokarmu. Coraz więcej na ten temat wiemy i widzimy wzajemne powiązania między zaburzeniami nie tylko oddychania, postawy, ale też połykania i problemami z prawidłową wymową czy emisją głosu.
(…) nieprawidłowy przebieg jednej z czynności w wyodrębnionej strukturze morfologiczno-czynnościowej zmienia warunki rozwoju innych odbywających się w tym samym miejscu, w tym
również artykulacji. Dzieje się tak, ponieważ – powiedzmy metaforycznie – ścieżki rozwoju różnych czynności przebiegających w kompleksie ustno-twarzowym spotykają się i krzyżują się w jednym miejscu.
D. Pluta-Wojciechowska
Elementy układu stomatognatycznego biorące udział w mowie, śpiewie, w tworzeniu głosek – jak np. stawy skroniowo-żuchwowe, mięśnie języka, mięśnie podniebienia, mięśnie żwacze codziennie uczestniczą też w połykaniu, żuciu pokarmu, oddychaniu, chodzeniu, siedzeniu, leżeniu, wyrażaniu emocji. Jeśli procesy te przebiegają nieprawidłowo (a dzieje się to coraz częściej także w przypadku osób dorosłych) – będą wpływać na przebieg pozostałych procesów i części układu. Stąd biorą się różne mechanizm kompensacyjne i napięcia, które zaciskają krtań czy powodują nieprawidłową wymowę.
Jeśli chcemy skorygować artykulację, pozbyć się wady wymowy, przywrócić zdrową, ekonomiczną i swobodną emisję głosu – musimy zadbać najpierw o dobrą pracę całego układu stomatognatycznego. Sprawdzić i w razie potrzeby skorygować najpierw podstawowe funkcje (oddychanie, żucie, gryzienie, połykanie), by na ich bazie móc kształtować ton i artykulację.
Otwiera się tu pole do dalszych badań i dociekań w odniesieniu do osób dorosłych. Nie tylko z moich obserwacji wynika, że coraz częściej diagnozujemy u nich zaburzenia połykania, dysfunkcje oddychania, nieprawidłową pozycję spoczynkową języka i postawę ciała oraz zaburzenia funkcjonowania stawów skroniowo-żuchwowych (trzaski, klikanie, trudności ze swobodnym otwieraniem żuchwy, zaciskanie zębów). Koniecznością staje się współpraca logopedy z ortodontą czy fizjoterapeutą.
Na URNŻ negatywnie wpływają:
- wszelkie zaburzenia zwarcia (wady zgryzu),
- wady wrodzone, genetyczne,
- choroby przewlekłe (np. reumatoidalne zapalenie stawów),
- urazy, np. związane z wypadkami,
- udary,
- siedzący tryb życia i nieprawidłowa postawa ciała,
- parafunkcje (np. ssanie palca, warg, błony śluzowej policzka, zaciskanie zębów, żucie gumy, gryzienie ołówków, obgryzanie paznokci)
- wzmożone napięcie emocjonalne związane ze stresem, pośpiechem, brakiem umiejętności radzenia sobie z napięciem, czy nagromadzeniem agresji, a także powstrzymywaniem wyrażania emocji.
Objawy zaburzeń pracy US są zróżnicowane, dotyczą nie tylko okolicy narządu żucia.
Możemy wymienić tu:
- nadmierne napięcie, bóle mięśni żwaczy i mięśni skroniowych
- charakterystyczną, „kwadratową” twarz spowodowana przerostem żwczaczy
- asymetrię twarzy
- problemy ze swobodnym opuszczeniem żuchwy, ograniczenie ruchomości żuchwy, szczękościsk
- nadmierną mobilność żuchwy
- zwichnięcia, stany zapalne w obrębie żuchwy
- trzaski, przeskakiwania w stawie skroniowo-żuchwowym
- objawy ze strony błony śluzowej policzków i języka, np. maceracja, zgrubienia
- nadmierne starcie zębów,
- pionowe pęknięcia szkliwa,
- zwiększenie ruchomości zębów
- nadwrażliwość szyjek zębowych na temperaturę czy dotyk
- napięciowe bóle głowy w okolicy skroni, potylicy
- pieczenie języka,
- impresje na języku związane z naciskiem w kierunku zębów
- ból gardła
- ból i mrowienie w okolicach szyi, ramion, pleców
- uczucie wysadzania gałki ocznej, łzawienie, ból za gałką oczną
- zmiany w wydzielaniu śliny
- szumy uszne
- nadwrażliwość na dźwięki
- uczucie pełności i zatkania ucha
- pogorszenie się słuchu
- zmęczenie, osłabienie
Uświadom sobie ścisły związek między poszczególnymi częściami układu stomatognatycznego. I to, że jego funkcje wzajemnie od siebie zależą.
Jeśli oddychamy źle, gdy nie mówimy – źle oddychać będziemy podczas mówienia i śpiewania.
Gdy postawa ciała jest nieprawidłowa – trudno ją od razu poprawić, gdy otwieramy usta, żeby zaśpiewać lub coś powiedzieć. Zacząć trzeba od stworzenia dźwiękowi odpowiednich warunków w ciele. Aby skorygować ruchy języka, by poprawić wymowę, musimy zwrócić uwagę na ułożenie ciała.
Jeśli język przyjmuje nieprawidłową pozycję podczas połykania – będzie zachowywał się podobnie podczas artykulacji.
Przeciążone mięśnie układu nie pozwolą na lekką, swobodną emisję głosu.
Niewyrażone emocje będą wciąż „przeżuwane”, jeśli nie będziemy w stanie ich wyrazić.
Dlatego tak łatwo mogą pojawić się napięcia i wysiłkowa emisja głosu, usztywnienia w okolicy krtani, zaburzenia głosu, choroby krtani, przeciążenia w pracy (nad) głosem.
Dlatego też praca nad wymową i kształcenie głosu powinna mieć charakter holistyczny i interdyscyplinarny.
