Fonacja
Fonacja to tworzenie dźwięku. Jest to proces, który zachodzi w krtani i prowadzi do powstania tzw. dźwięku krtaniowego. Aby doszło do wytworzenia dźwięku konieczne jest współdziałanie systemu krtaniowego i oddechowego. Podczas oddychania fałdy głosowe są rozsunięta, natomiast w czasie mowy lub śpiewu ich napięcie wzrasta i zbliżają się do siebie na odległość kilku dziesiętnych milimetra tworząc niewielką szczelinę. Do zaistnienia dźwięku musi być zgromadzona odpowiednia ilość powietrza, które podczas wydechu (pod odpowiednim ciśnieniem) wprawia w drgania fałdy głosowe. Drgania te polegają na cyklicznym, uporządkowanym, następującym po sobie otwieraniu i zamykaniu głośni.
W jaki sposób drgają fałdy głosowe?
1.Fałdy głosowe pod wpływem impulsu aktywizującego ośrodki i narządy mowy zostają przywiedzione do pozycji fonacyjnej- fałdy zwierają się.
2.Słup powietrza wydobywanego pod określonym ciśnieniem (wg Van den Berga dla swobodnej rozmowy wynosi 490 – 981 Pa) porusza się z płuc w kierunku zwartych fałdów głosowych (głośni).
3.Zwarte fałdy głosowe powodują, że przepływ powietrza wydychanego z płuc jest zatrzymany, co wywołuje wzrost ciśnienia poniżej głośni. (ciśnienie podgłośniowe).
4.Gdy ciśnienie podgłośniowe osiąga wartość krytyczną, następuje rytmiczne otwieranie, a później zwieranie głośni: najpierw powietrze otwiera dolną część drgającej powierzchni fałdów głosowych; poruszając się w kierunku górnej części fałdów głosowych – otwiera ją. Skutkiem tego część powietrza wydostaje się przez szparę głośni powodując spadek ciśnienia powietrza. Przepływ powietrza powoduje efekt Bernoulliego, co powoduje, że najpierw zamyka się dolna, potem górna część fałdów (przepływ powietrza zmniejsza się, więc i górne części wracają do pozycji wyjściowej). Następuje zamknięcie głośni.
5.Zamknięcie głośni odcina powietrzu drogę przepływu i uniemożliwia dalsze przepuszczanie podmuchów powietrza. Ciśnienie pod głośnią znowu wzrasta i zaczyna się nowy cykl drgań.
Powtarzające się wielokrotnie w jednostce czasu cykle naprzemiennego rozwierania i zwierania fałdów głosowych oraz rozrzedzania i zagęszczania słupa powietrza powodują powstawanie drgań powietrza (dźwięku).
Cykl wibracji składający się z otwarcia i zamknięcia głośni ma miejsce w czasie tworzenia głosek dźwięcznych (samogłoski, spółgłoski dźwięczne).
Podczas wytwarzania głosek bezdźwięcznych drgania nie występują, dźwięk jest tworzony przez przepływ powietrza w przewężeniach tworzonych przez narządy mowy (krtań, podniebienie, wargi, dziąsła).
Podczas fonacji tonów niskich (rejestr piersiowy) fałdy są szerokie i słabo napięte, zaś wzrost wysokości głosu powoduje, że fałdy stają się cienkie, napięte i drgają na krótszym odcinku (rejestr głowowy).
Kontrola fonacji
Czynność fonacyjna krtani jest sterowana odruchowym systemem kontroli. Należą do niego
- mechanoreceptory znajdujące się w błonie śluzowej, mięśniach, stawach krtani i tchawicy – odpowiadające za przygotowanie narządu głosowego do fonacji
- automonitorowanie za pomocą narządu słuchu – świadome i nieświadome kontrolowanie fonacji, umożliwia m.in regulację wysokości, natężenia głosu oraz posługiwanie się prozodycznymi cechami mowy.
Ton krtaniowy
Jest efektem procesu fonacji. Inaczej określany jako dźwięk podstawowy, częstotliwość podstawowa (F0). Jego częstotliwość zależy od tego, ile cykli drgań zaszło w ciągu sekundy. Ton krtaniowy zależy też od długości, napięcia, elastyczności, masy i kształtu fałdów głosowych oraz charakteru przepływu powietrza. Składają się na niego współbrzmiące tony składowe, które tworzą szereg harmoniczny. Różnią się one od siebie intensywnością i częstotliwością drgań.
Dźwięk powstający w krtani jest słaby, pozbawiony siły i barwy. Zyskuje je dopiero dzięki zjawisku rezonansu w komorach rezonacyjnych ciała (klatka piersiowa, nasada), które w zależności od swojej wielkości wzmacniają jedne tony harmoniczne, jednocześnie osłabiając inne. Dzięki współpracy komór rezonacyjnych (głównie nasady) oraz artykulatorów jest przekształcany w dźwięk mowy.
Warunki prawidłowej fonacji
Aby wytwarzanie dźwięku zachodziło w sposób fizjologiczny i nie powodowało schorzeń narządu głosowego, spełnione muszą być następujące warunki:
- odprężenie psychofizyczne, brak napięcia głównie mięśni krtani i szyi,
- prawidłowa postawa ciała, dzięki której brak zbędnych napięć,
- brak zmian w budowie fałdów głosowych,
- prawidłowa masa fałdów głosowych (zmiany w tkance fałdów głosowych jak np. uszczuplenie, bliznowacenie albo wzrost lub opuchlizna wywołują wiele różnych objawów głosowych: chrypka, zmiany wysokości dźwięku, wymagająca wysiłku fonacja itp.)
- brak nieprawidłowości czynnościowych fałdów głosowych,
- pełna ruchomość stawów pierścienno– nalewkowych oraz właściwe działanie mięśni wewnętrznych krtani,
- zwarcie fałdów głosowych,
- dostateczny wzrost ciśnienia powietrza podgłośniowego – bez niego nie jest możliwe pokonanie oporu głośni,
- miękkie nastawienie głosowe,
- właściwe napięcie fałdów głosowych – niemożność dostosowania napięcia w śpiewie może powodować brak możliwości osiągnięcia wyższych dźwięków lub załamanie się głosu (zależy od prawidłowego funkcjonowania mięśni, nerwów i chrząstek krtani),
- giętkość, sprężystość i elastyczność fałdów głosowych (naturalna elastyczność fałdów głosowych zapewnia im podatność na wpływy, działanie mięśni; dolna i górna część fałdów oraz ich krawędzie, by zewrzeć się i drgać, muszą być elastyczne),
- równomierne, symetryczne i regularne drgania fałdów głosowych,
- ta sama częstotliwość i amplituda drgań obu fałdów,
- odpowiednie nawodnienie fałdów głosowych (jeden z głównych warunków prawidłowej wibracyjnej funkcji fałdów głosowych),
- prawidłowa praca mięśni zewnętrznych krtani, utrzymujących krtań podczas fonacji w odpowiednim położeniu.
Prawidłowo wytwarzany dźwięk:
- tworzony jest bez wysiłku i odczuwania krtani,
- z wysokością odpowiednią do wieku, płci, która utrzymuje się na stałym poziomie (częstotliwość drgań zmienia się w mowie: u kobiet w zakresie od 180 do 400 Hz, w śpiewie do ponad 1000 Hz; u mężczyzn w zakresie od 60 do 200 Hz; średnie położenie głosu – wysokość głosu w czasie mówienia – dla kobiet wynosi ok. 265 Hz, dla mężczyzn – 128 Hz),
- średni czas fonacji prawidłowo emitowanego dźwięku podczas pełnego wydechu na samogłosce „a” wynosi od 20 do 25 sekund.
